वैदिकसताननीहरुले शास्त्रमा उल्लेख भए अनुसार दिवङ्गत पितृले पाऊन् भन्ने उद्देश्यले श्रद्धापूर्वक गरिने कर्मलाई श्राद्ध भनिन्छ,। श्राद्ध शब्दलाई विभिन्न तरिकाबाट अथ्र्याए पनि मूलतः यसले इङ्गित गर्न खोजेको अर्थ पितृहरूलाई श्रद्धापूर्वक सम्झनु र उनीहरूप्रति कृतज्ञता प्रकट गर्नु । अर्थात् श्राद्ध भनेको पितृ यज्ञ हो ।
श्राद्धका विषयमा ऋग्वेद, शुक्ल यजुर्वेद (४०सौँ अध्याय), शतपथ ब्राह्मणको (१००औँ अध्याय) कात्यायन स्मृति, भविष्य पुराण, हेमाद्रिको श्राद्धखण्डमा ,विष्णु पुराण, नृसिंह पुराण, गरुड पुराण आदिमा वर्णन गरेको पाईन्छ । वेदादि आफ्ना शाखाका शास्त्र हरूले बताएका विधि विधानअनुसार आफ्ना पितृहरूका निमित्त गरिने पैतृक कर्म नै श्राद्ध हो ।
श्रद्धया क्रियते इति श्राद्धः । अतःआफ्ना पुर्खाद्वारा ग्रहण गरिएको वेदशाखा सम्बद्ध गृह्यसूत्र निर्देशित भएर गरिने कार्यलाई नै श्राद्ध भनिएको हो ।
संस्कृतमा एउटा उक्ति रहेको छ — पितृकार्यं द्विजातीनां देवकार्याद्विशिष्यते । अर्थात् पितृकार्य अन्य देवकार्यको तुलनामा अतिश्रद्धा, सम्मान, विश्वासपूर्वक गरिने पवित्र कर्म हो भनिएको छ । श्राद्ध पद्धति कात्यायन पद्धतिलाई मान्नुपर्छ पनि भनिएको छ ।
अथर्ववेदमा त पितृहरू पृथ्वी, अन्तरिक्ष र द्युलोक निवास हुन्छ । त्यसो भएको हुनाले पितृको पहिलो पुस्ता (पिता–माता)लाई वसुस्वरूप भनेर सङ्कल्प गरिन्छ । त्यसैगरी दोस्रो पुस्ता (हजुरबा–हजुरआमा) लाई रूद्रस्वरूप र तेस्रो पुस्ता (बुढाहजुरबा–बुढीहजुरआमा) लाई आदित्यस्वरूप भनेर सङ्कल्प वा श्राद्धकर्म गरिन्छ । सन्ततिहरूले गरेको श्राद्धकर्मको फलबाट पितृहरूले दीर्घकालसम्म सुख पाउँछन् र आफ्ना सन्ततिहरूलाई इच्छित फल प्रदान गर्दछन् भनिएको छ । हिन्दु शास्त्रमा मातापितालाई भगवानको स्थानमा राखेको पाईन्छ । मातापिताको सेवा गर्नु मानव कर्तव्य मानिएको छ ।
पितृकार्य अन्य देवकार्यको तुलनामा अतिश्रद्धापूर्वक गर्नुपर्ने विशेष कर्म भएकोले पनि भौतिक तथा पारलौकिक सफलताका प्राप्तिकालागि पितृहरूको उपासना गर्न वेदादि शास्त्रहरूले निर्देशन दिएका हुन् । यसकारण दुधआदि पदार्थहरू श्रद्धापूर्वक चढाउँदै गरिने कार्य नैं श्राद्ध हो ।
पितृकार्यमा शुद्धता र पवित्रतालाई लिएर धेरै नै चर्चा गरेको पाइन्छ । श्राद्धको अघिल्लो दिनलाई हविष्ये वा एकछाकी भन्ने चलन छ । यस दिन बिहान नित्यकर्ममा श्राद्धकर्ताले मुण्डन गर्ने, नुहाउने, जनै फेर्ने नङ काट्ने गरिन्छ । बुहारीहरूले पिनाले नुहाएर सरसफाइ गरेपछि श्राद्धको पूर्वाङ्ग सुरु भएको मानिन्छ ।
श्राद्धकर्ताको शरीर, धन, पत्नी, भूमि, मन, मन्त्र र ब्राह्मण यति सात कुरा शुद्ध हुनैपर्र्छ भनिएको छ । श्राद्ध गर्दा सबै वैदिक मन्त्रहरू प्रयोग गरिन्छ र प्रायः अपसव्य भएर नै कार्य गरिन्छ ।
श्राद्धको किसिम
विभिन्न समयमा गरिने श्राद्धहरूको संख्या कुल ९६ वटा छन् । सामान्यतः व्यवहारमा परिरहने श्राद्ध निम्न छन् ।
एकोद्दिष्ट श्राद्ध : पितृको मृत्यु भएको तिथिमा गरिने श्राद्ध ।
एकपार्वण श्राद्ध : औँसीमा, पूर्णिमामा र पितृ पक्षमा मृत्यु भएका पितृको गरिने श्राद्ध ।
आभ्युदयिक श्राद्ध : विवाह वा व्रतबन्ध वा यस्तै मांगलिक कार्यभन्दा पहिला गरिने श्राद्ध ।
तीर्थ श्राद्ध : तीर्थ जानुभन्दा पहिला गरिने श्राद्ध ।
काम्य श्राद्ध : कुनै कार्य सिद्धि होस् भनेर गरिने श्राद्ध ।
प्रौष्टपदि श्राद्ध : शरीर स्वस्थ्य राख्न गरिने श्राद्ध ।
गुठी श्राद्ध : राजाहरू वा अन्य कसैले आफू वा आफ्ना पुर्खाहरूको श्राद्ध चलाउन गुठी राखेकामा गुठीयारले गरिने श्राद्ध ।
यात्रा श्राद्ध : तीर्थ जानुभन्दा पहिला घिउले आहुति दिएर गरिने श्राद्ध ।
पार्वण श्राद्ध वा सोह्र श्राद्ध, महालय श्राद्ध : आश्विन कृष्ण प्रतिपदादेखि सुरु गरी आश्विन शुक्ल प्रतिपदा सम्मका १६ दिनसम्म गरिने सोह्रश्राद्धलाई पार्वण श्राद्ध या महालय श्राद्ध पनि भनिन्छ । चन्द्रमान अनुसार आश्विन कृष्ण प्रतिपदादेखि सुरु गरी आश्विन शुक्ल प्रतिपदा सम्मका १६ दिनसम्म गरिने हुनाले यसलाई सोह्र श्राद्ध भनिएको हो । औँसीपछिको आश्विन शुक्ल प्रतिपदा वा घटस्थापनाका दिन पनि मातामहहरूको श्राद्ध गरिन्छ । यसै भएर १६ दिन पुगेको हो । यो पक्षमा श्राद्ध गर्नाले वर्ष दिनसम्म पितृ तृप्त हुन्छन् भन्ने शास्त्रीय मान्यता रहँदै आएको छ । पार्वणश्राद्ध चार प्रकारका हुन्छन् भनिएको छ । एक पार्वण, द्विपार्वण, त्रिपार्वण र चतुश्पार्वण ।
पितृपक्षमा शुद्ध शाकहारी भोजनमा गर्ने प्रचलन रहेको छ । यो सोह्र श्राद्धमा दुईवटा विश्वेदेवा ऋषि (घर र मामाघरका) र दुईवटा पितृ ऋषि (घर र मामाघरका) स्थापना गरिन्छ । यसमा पाँचवटा सिदा (दुईवटा सिदा दुई विश्वेदेवा ऋषिलाई, दुईवटा सिदा दुई पितृ ऋषिलाई र एकवटा सिदा भूस्वामीलाई) दान गरिन्छ
पार्वण श्राद्ध कुनै पनि कारणले रोकिएमा फुकेको भोलिपल्ट वा आश्विन शुक्ल पञ्चमी वा गाईतिहारे औँसी वा एकादशीमा गर्न सकिन्छ भन्ने पाइन्छ ।
यो महालय श्राद्ध सामान्य तरिकाले मरेका तीनपुस्ता भित्रका कुनै पनि पितृको तिथिमा गरिन्छ । हाल प्रायः गरेर बुवाको तिथिमा गर्ने चलन छ । त्यस्तो तिथिमा चतुर्दशी वा मघा परेमा त्यसको सट्टा द्वादशी, अष्टमी वा औँसीमा गर्नु भनेको पाइन्छ । महालय श्राद्ध अपराह्नबाट सुरु गर्नु भनेको पाइन्छ । यो समय हालको चलन चल्तीको समय अनुसार १२ बजेपछि सुरु गर्नुपर्छ । यसैगरी पितृहरूको स्मरण गर्दै पितृहरूका प्रतीक बनेर आफ्ना निमन्त्रणामा आफ्ना घर आएका ब्राह्मणहरूलाई पितृहरूलाई प्यारो लाग्ने वस्तु दान गर्नु वा प्रियभोजन गराउनु पनि श्राद्ध नैं हो ।
श्राद्धमा पृथिवीका विविध वस्तुसँग मात्र नभई स्वर्गका देवता, पातालका नागदेवता पितृलोकका पितृहरूसँग भावनात्मक सम्बन्ध जोडिएको हुन्छ । त्यसैले श्राद्धमा पितृको निमित्त तर्पण दिंदा आफन्त बन्धुबान्धव मात्र नभई आब्रह्मपर्यन्तं देवर्षि पितृमानवा अर्थात् ब्रह्मादेखि किरा फट्यांरासम्मको तृप्तिको कामना गरिएको हुन्छ । सामान्य अर्थमा पिण्ड भनेको सुन्तलाकारजस्तो डल्लो हो तर श्राद्धमा यसले विशेष महत्व राखेको पाइन्छ । गाईको दूधमा पकाएको खीर वा गाईको दूधमा मुछिएको जौको पिठोको डल्लोलाई पिण्ड भनिन्छ । जसमा दूध, दही, घ्यू, मह र सक्खरसहित यसमा तुलसीपत्र र कालो तिल मिसाई श्राद्धविधिअनुसार कर्ताले औंलामा कुशको पवित्र लगाई पितृको नाम, गोत्र, उल्लेख गरी पिण्ड वेदीको माथि थालीमा अर्पण गरिन्छ । पार्वण श्राद्धमा चार जना ब्राह्मण चाहिन्छ । तर चारैजना व्राम्हणहरु भेला गर्न नसकिने भएकाले ब्राह्मणको प्रतीकका रुपमा कुशको ब्राह्मण थापी काम चलाउने गरिएको छ । दुवै पट्टी दुई–दुई ब्राह्मणलाई क्रमशः विश्वदेव र पितृब्राह्मण भनिन्छ । अन्य श्राद्धको विधि जस्तै सुरूमा देव (मनुष्य) दिव्यपितृ र स्वपितृलाई तर्पण दिइसकेपछि पार्वण श्राद्ध सुरू हुन्छ । यसपछि प्रत्येक ब्राह्मणलाई निमन्त्रणा गरिन्छ । पहिले पहिले अघिल्लै दिनमा गरिन्थ्यो । ब्राह्मण निमन्त्रणपछि भूस्वामीलाई अन्नदान गरिसकेपछि चारै जना ब्राह्मणलाई विधिपूर्वक सिधादान गरिन्छ । यसपछि विकरलाई छुट्टै दान गरी पिण्ड दानका लागि वेदी बनाएर पूजा गरिन्छ । प्रत्येक पितृलाई पिण्ड दिनुअघि पिण्डासन दिई पितृको नाम लिएर विधिपूर्वक पिण्डदान गरिन्छ । सोह्रश्राद्धमा पितृतर्फ र मातृतर्फका गरी तीनतीन पुस्ता, सासू ससुरा र गुरुसमेतलाई ससम्मान श्रद्धा गरिन्छ । देवता र पितृप्रति श्रद्धापूर्वक नियमित भक्ति गर्नको लागि यो श्लोक पनि आफ्नो नित्यकर्ममा समावेश गर्नसक्नु हुनेछ ।
देवताभ्यः पितृभ्यश्च महायोगिभ्य एव च । नमः स्वधायै स्वाहायै नित्यमेव नमो नमः ।।
अर्थ –‘देवता, पितृ, महायोगी, स्वधा (पितृपत्नी) र स्वाहा(देवपत्नी) सहितको लागि मेरो सर्वदा नमस्कार छ । (अग्निपुराण : ११७.२२) श्राद्धको आरम्भ र अन्त्यमा यो मंत्र तीन पटक उच्चारण गर्नाले श्राद्ध गर्दा भएको त्रुटि क्षम्य हुन्छ । पितृ प्रसन्न भएमा आसुरी शक्तिको नाश भएर जानेछ । श्राद्ध केवल भौतिक वस्तु अर्पण मात्र नभई स्वर्गका देवता, पातालका नागदेवता र पितृलोकका आत्मासँग भावनात्मक सम्बन्ध गाँस्ने संस्कार हो । पिण्डदानद्वारा पितृको तृप्ति, सन्तानको कल्याण र कुलको उन्नति हुने विश्वास रहँदै आएको छ ।
यसरी हेर्दा, श्राद्ध पितृप्रति श्रद्धा, स्मरण र कृतज्ञताको प्रतीक हो । यो संस्कारले सन्तानलाई आफ्नो मूल, संस्कार र कर्तव्यबोधमा ल्याउछ जसले परिवार र समाज दुवैलाई आध्यात्मिक र सांस्कृतिक रूपमा सबल बनाउँछ ।
