बैदिक शास्त्र अनुसार एक वर्ष (संवत्सर) मा चारवटा दशै हुन्छन । ती सवै दशैमा नवदुर्गा भवानीको पुजा अर्चना गर्ने गरिन्छ । आषाढ शुक्लमा ग्रीष्म कालीन नवरात्र, आश्विन शुक्लमा शारदीय नवरात्र, माघ शुक्लमा शिशिर कालीन नवरात्र र चैत्र शुक्लमा वसन्तीय नवरात्र पर्दछन । ती सवै दशैको आफैँमा ठूलो महत्व हुन्छ । तर समाजमा शारदीय नवरात्र र वसन्तीय नबरात्रलाई मात्र मान्ने चलन चल्दै आएको छ । शास्त्रीय मान्यता अनुसार चारवटै दशैको महत्व रहेको छ ।
बिश्वमा १अर्ब ५० करोड भन्दा बढी हिन्दु धर्मालम्वी छन् । जस मध्ये ९६% दक्षिण एसियामा बसोवास गर्छन । नेपाल, भारत, बङ्गलादेश, श्रीलङ्का, पाकिस्तान, इन्डोनेसिया, मलेसिया, सिङ्गापुर, मौरिसस, फिजी, सुरिनाम, गयाना, ट्रिनिडाड र टोबागो, संयुक्तअधिराज्य, क्यानडा र संयुक्त राज्य अमेरिका जस्ता देशहरूमा हिन्दु धर्मालम्विहरु उल्लेखनीय संख्या पाइन्छ ।
मध्ययुग सम्मचारवटै दशै धुमधाम मनाउदै आएकोमा अहिले शारदीय र वसन्तीय नवरात्र मात्र मनाउने गरिन्छ । आषाढ शुक्लमा पर्ने ग्रीष्मकालीन नवरात्र र माघ शुक्लमा पर्ने शिशिरकालीन नवरात्र मनाउने गरिएको छैन । चारवटै दशैंमा पुजा अर्चना नवदूर्गाकै गरिन्छ । यी सबै नवरात्रको आ–आफ्नै विशेषता छन् । जसमा पूजा गरिने देवीहरू एउटै भएपनि त्यसको विधि र प्रक्रिया भने भिन्दाभिन्दै रहेको छ । यद्यपि अहिलेसम्म पनि अत्यन्तै नियममा रहने तान्त्रिकहरूले भने नियमित चारै नवरात्र दशैं मनाउने गरेका छन् । अहिले आश्विन शुल्कमा मनाईने वडा दशैलाई शारदीय नवरात्र र चैत्र शुल्कमा पर्ने चैते दशैलाई वसन्तीय नवरात्र मनाउने गरिन्छ । चैते दशै भनेर चिनिने चैत्रशुक्ल पक्षको १० दिन चैते दशैं अहिले पनि मनाउदै आउका छौ ।
हाम्रो शास्त्रमा बर्षमा ४ नवरात्रको बारेमा बताएको भएपनि २ नवरात्र धेरै प्रचलनमा रहेको छ र आषाढ र पुषमा आउने नवरात्रत्यति धेरै प्रचलनमा रहेको छैन, त्यसैले आषाढ र पुषको नवरात्रलाई गुप्त नवरात्र पनि भन्ने गरेको पाइन्छ ।
बैदिक सनातनीहरुको मौलीक पर्व दशैको महत्व ठूलो रहेको छ । ज्योतिषशास्त्र अनुसार शुक्लपक्ष भनेको बिहान हो र कृष्ण पक्षभनेको राति हो । यी सबै किसिमका दशैंहरू शुक्लपक्षमा नै मनाउने गरिन्छ । कालरात्रि पूजाबाहेक अरू सबै पूजा दिउँसोमा गर्ने गरिन्छ । बिश्वमा १अर्ब ५० करोड भन्दा बढी हिन्दु धर्मालम्वी छन् । जस मध्ये ९६% दक्षिण एसियामा बसोवास गर्छन । नेपाल, भारत, बङ्गलादेश, श्रीलङ्का, पाकिस्तान, इन्डोनेसिया, मलेसिया, सिङ्गापुर, मौरिसस, फिजी, सुरिनाम, गयाना, ट्रिनिडाड र टोबागो, संयुक्तअधिराज्य, क्यानडा र संयुक्त राज्य अमेरिका जस्ता देशहरूमा हिन्दु धर्मालम्विहरु उल्लेखनीय संख्या पाइन्छ । सबै हिन्दु धर्मालम्वीका आस्था बिश्वास त्रिदेव ब्रह्मा, बिष्णु , महेश्वर, दुर्गा भवानी ,देवीदेवता, तेतिस कोटीमा समान छ । आस्था र बिश्वास समानभएपनि स्थानअनुसार चाड पर्व मनाउने संस्कृती फरक फरक छन् । जम्वुद्धिप आर्यवर्त क्षेत्र मानसरोवर देखि कन्याकुमारी सम्म बैदिक भूमिहो । यस भूमिमावसोवास गर्ने सवै मानवको साझा चाँड विजया दशमीहो । धार्मिक र सांस्कृतिक रुपमा सनातनीहरुले पुजाआजाका लागि धान चामल, जौ, तील र विभिन्न रंगका रंगहरु, फलफुल प्रयोग गर्छन । ती सवैलाई भगवानका प्रतिक रुपमा प्रयोग गर्ने गरेकाछन् ।
आफ्नो भित्रको शक्ति उजागर गर्न चाहने जो कोहि ले नवरात्रमा शक्तिको उपासना गर्नुपर्छ र यदि उपासनागर्न सकिदैन भने पनि तामसी भोजन त्यागेर शाहाकारी भोजन गरेर शक्ती जगाउनु पर्दछ ।
संस्कृतमा हिन्दु धर्मको ऐतिहासिक नाम सनातन धर्म हो जसको अर्थ “शाश्वतधर्म“, “अनन्तमार्ग“ भन्ने बुझिन्छ । परम्परा देखि चल्दै आएकापर्व संस्कृतीमनाउदै आएका छन् । कतिपय पर्वहरु लोक बिश्वासका आधारमा मनाउदै आएको सर्वबिदितै छ । यसैक्रममा वैदिक सनातनीहरुको महानपर्व आश्विन शुक्लपक्षको प्रतिपदा देखि पुर्णिमा सम्म मनाइने पर्व दशै हो । यो चाड १५ दिन सम्म मनाइन्छ। प्रतिपदादेखि नवमीसम्म नौ वटी देवीको पूजा आराधना गरिन्छ । त्यसैले यसलाई नौरथा, नवरात्र अथवा नवरात्रि पनि भनिन्छ । यी देवीहरू हुनः शैलपुत्री, व्रह्मचारणी, चन्द्रघन्टा, कुशमन्डा, स्कन्दमाता, कात्यायनी, कालरात्री, महागौरी र सिद्धिदात्री । यी देवीहरूलाई नवदुर्गाको नामले पुकारिन्छ।नौ दिनसम्म नवदुर्गा भवानी नौवटा विभिन्न स्वरूपमा उपासकहरूलाई दर्शन दिनुहुन्छ भन्ने जनविश्वास छ । नौवटी देवीको पूजा आराधना गरे पछि नौरथाको नौ दिनमा नवग्रह पूजागर्ने परम्परा रहेको छ। प्रतिपदामा मङ्गल द्वितीयामा राहु, तृतीयामा बृहस्पति , चतुर्थीमाशनि, पञ्चमीमाबुध, षष्ठीमा केतु, सप्तमीमा दिनशुक्र, अष्टमीमा सूर्य एवं नवमीमाचन्द्रमाको ग्रहशान्तिपूजागर्ने चलनचल्दै आएको छ ।
‘नवरात्र’शब्दले नौ अहोरात्र (रातहरू) भन्ने जनाउँछ । यस समयमा शक्तिका नौ स्वरूपहरूको पूजा गरिन्छ। ‘रात’शब्दले सिद्धिलाई जनाउँछ । हाम्रा ऋषिमुनिहरूले दिनलाई भन्दा रातलाई बढी महत््व दिएका छन्, त्यसैले दीपावली, शिवरात्रि र नवरात्रि जस्ता चाडहरू रातमा मनाउने परम्परा छ । हाम्रो शास्त्रमा बर्षमा ४ नवरात्रको बारेमा बताएको भएपनि २ नवरात्र धेरै प्रचलनमा रहेको छ र आषाढ र पुषमा आउने नवरात्रत्यति धेरै प्रचलनमा रहेको छैन, त्यसैले आषाढ र पुषको नवरात्रलाई गुप्त नवरात्र पनि भन्ने गरेको पाइन्छ ।
नेपालीहरुले विशेष गरेर शारदीयनवरात्रअर्थात् शरद् ऋतुको आश्विन शुक्लपक्षमा आउने नवरात्रलाई विशेष गरेर मनाउने परम्परा रहेको छ। नवरात्रमा विभिन्न यज्ञ–अनुष्ठान, मन्त्रजप, दुर्गा पुजा, दुर्गा शप्तशती पाठ, तान्त्रिक सिद्धिको लागी उपसना गरिन्छ । त्यसैले नवरात्रमा शक्तिको उपासनाहुने भएकाले देवीलाई शक्ति स्वरुप मानिएकाले गर्दा नवरात्रमा देवी पुजागर्ने गरिएको हो । शक्तिको उपासना भनेको आफुमा रहेको शक्तिलाई जगाउनु हो । त्यसैले आफ्नो भित्रको शक्ति उजागर गर्न चाहने जो कोहि ले नवरात्रमा शक्तिको उपासना गर्नुपर्छ र यदि उपासनागर्न सकिदैन भने पनि तामसी भोजन त्यागेर शाहाकारी भोजन गरेर शक्ती जगाउनु पर्दछ ।
नेपालीहरुले यो नवरात्रलाई देवीले महिषा सुर माथि विजय प्राप्त गरी देवता र मानवको रक्षा गरेको खुसीमामनाउने गरिएको जनविश्वास छ । आश्विन शुक्ल प्रतिपदाको दिन देवीको घटस्थापना गरी जमरा विधिपूर्वक छरेर नौ दिन सम्म नियमित जमराको पुजा गरेर नवौँ दिनको दिन त्यसलाई देवीमा अर्पण गरेर दशमी दिनत्यो जमरा लगाइन्छ । यो पर्वको नवरात्र सकिए पछि दशमी तिथिलाई देवीले महिषा सुर माथि विजय प्राप्ति गरेको दिनमा आफ्नो मान्यजनबाट टिका, जमरा लगाउने र आशिर्वाद लिने चलनचल्दै आएको छ । भारतमा वसोवास गर्ने हिन्दु धर्मालम्वीहरुले विजयादशमीलाई रामले रावणलाई मारेको सम्झनामा मनाउने र त्यसलाई दशहरा भन्ने गर्दछन् ।
वास्तवमा चाडपर्व मानव जीवनको एक साधनामय महोत्सव हो । सम्बन्ध भित्र लुकेको आत्मीयता साटासाट गर्ने भातृत्व र एकताको पर्व हो । संस्कृति, रीतिरिवाज र चाडपर्व हाम्रो सभ्यता, संस्कार र परम्परा हो । यही सभ्यता, संस्कार र परम्पराले गर्दा नै हामीले विश्वमा छुट्टै अस्तित्व कायम राख्न सफल भएका छौँ । दशैँका बेला आफूभन्दा ठूला, मान्यजन अनि अग्रज आफन्त दशैँमा टीका लगाउँदा यसरी पुरुषलाई र महिलालाई छुटाछुटै मन्त्र उच्चारण गरि आर्शीर्वाद दिने चलनचल्दै आएको छ । पुरुषलाई दिइने आर्शिवाद ।
यसमा अष्ठ चिरञ्जीविको जस्तो दीर्घायू, राजादशरथको जस्तो धन सम्पत्ति, रामचन्द्रको जस्तो शत्रु नाशगर्ने शक्ति, भीष्मका पराक्रम अनि कृष्णका दाजु बलरामको शक्ति, युधिष्ठिरको सत्यवादिता, विदूरको ज्ञान–विज्ञान अनिनारायणको अविनाश कीर्तिहरूको सन्देश गाँसिएको छ । महिलाहरुलाई दिइने आर्शिवाद मन्त्र यस्तो रहेको छ ।
नारीलाई देवीशक्तिका रुपमा पूजागर्ने हाम्रो सनातन परम्पराअनुसार नारीलाई देवीकै अवतारका रुपमा लिइन्छ । यसरी दशैँले मानव सभ्यता र यसको सृष्टीलाई धर्मकामाध्यमद्वार बलियो गरी बाँधेको हुन्छ । जे होस् अनेक संस्कृतिले भरिपूर्ण हाम्रो देशमा यस्ता हरेक पर्वले सामाजिक सद्भाव, भ्रातृत्वअनि हरेक समुदाय र समाजलाई प्रेमिल बनाउन सघाइरहेका हुन्छन् ।
हर्षोल्लासका साथपर्व मनाउने गरिन्छ । एक उत्साहपूर्ण र अर्थपूर्ण पर्व विजयादशमी सांस्कृतिक अभ्यासहरू वैदिक परम्पराका गहिरा आध्यात्मिक र दार्शनिक शिक्षा सँग जोडिएको छ, । शक्तीको उपसना, भक्ति, समपर्ण ,प्रेम र सद्भावबोकेको यो पर्वमा सवै मानव समुदायलाई दशैँ, तिहार र छठ पर्वको हार्दिक मंगलमय शुभकामना ।
